Του ΣΠΥΡΟΥ Μ. ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ*
Η Παγκόσμια Ημέρα Φάρων εορτάστηκε φέτος την Κυριακή 21 Αυγούστου 2016 όπως καθορίστηκε από τη Διεύθυνση Εθιμοτυπίας & Δημοσίων Σχέσεων του Πολεμικού Ναυτικού
Με την ευκαιρία της Παγκόσμιας Ημέρας Φάρων, ας ξεδιπλώσουμε την ιστορία του φορόπλοιου «Ωρίων», που από το 1936 είχε ενταχθεί στη δύναμη βοηθητικών πλοίων του Ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού.
Τα χρόνια εκείνα, κατά τακτά χρονικά διαστήματα προσέγγιζε τον κάθε φάρο ένα πλοίο φαρικών αποστολών, στο οποίο επέβαινε συνεργείο της Υπηρεσίας Φάρων και εκτελούσε εφοδιασμό σε καύσιμα (φωτιστικό πετρέλαιο), φάρμακα γραφική ύλη, υλικά καθαρισμού και υλικά συντηρήσεως του κτιρίου (χρώματα, πινέλα, δομικά υλικά). Ο προϊστάμενος του συνεργείου εκτελούσε επιθεώρηση προσωπικού και ενδιαιτήσεων, και τέλος ο γιατρός του πλοίου εξέταζε τους φαροφύλακες και έκανε υγειονομική επιθεώρηση των χώρων του φάρου.
Ένα τέτοιο πλοίο ήταν και το «Ωρίων», το οποίο είχε ναυπηγηθεί στα ναυπηγεία De Groot & v.Vliet στο Slikkerveer της Ολλανδίας ως φορτηγό πλοίο και καθελκύστηκε τον Ιανουάριο του 1920 με το όνομα: «Heerenveen».
Είχε ολικό μήκος: 55,1 μ. πλάτος: 8,6 μ. βύθισμα: 3,6 μ. ενδεικτική ταχύτητα: 10 κόμβους και χωρητικότητα: 744 κορ.
Δύο χρόνια μετά πουλήθηκε στη γαλλική εταιρία Nantaise de Navigation à Vapeur και πήρε το όνομα: «Bourgneuf». Το 1934 το αγόρασε η Σαμιακή Ατμοπλοοΐα των Υιών Δ. Ιγγλέση Α.Ε. και μετονομάστηκε σε: «Καρλόβασσι» έως το 1936 που εντάχθηκε στο Ελληνικό Βασιλικό Ναυτικό και μετατράπηκε σε πλοίο φαρικών αποστολών.
Στις 12 Ιουλίου 1940 το «Ωρίων» υπήρξε -αθελά του- πρωταγωνιστής, στο πρώτο από μία σειρά θερμών επεισοδίων μεταξύ της φασιστικής Ιταλίας και της Ελλάδος καθώς, δέχθηκε επίθεση ιταλικών αεροσκαφών ενώ ανεφοδίαζε, στο βορειοδυτικότερο άκρο της Κρήτης, το φάρο της Γραμβούσας στο κόλπο Κισσάμου. Η Ιταλία θα συνέχιζε τις σοβαρές προκλήσεις κατά της Ελλάδος, οι οποίες ήσαν κανονικές επιθέσεις κατά πλοίων του τότε Ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού (ΒΝ) και αποκορύφωμα υπήρξε ο τορπιλισμός του εύδρομου «Έλλη» στην Τήνο στις 15 Αυγούστου 1940.
Στη Γραμβούσα, τις πρωινές ώρες εκείνης της ημέρας, σμήνος τριών αεροσκαφών προσέβαλλε ανεπιτυχώς με βόμβες την περιοχή που βρισκόταν το πλοίο «Ωρίων», χωρίς ευτυχώς να προκληθούν ζημιές ή θύματα. Η επίθεση γνωστοποιήθηκε μέσω ραδιογραφήματος, με συνέπεια να διαταχθεί ο απόπλους του αντιτορπιλικού κλάσης Dardo «Ύδρα» (D97), το οποίο εκτελούσε χρέη πλοίου σκοπούντος, προς τη Γραμβούσα. Όταν το πλοίο έφθασε στην περιοχή (στις 10:00 το πρωί), δέχθηκε επίθεση από σμήνος ιταλικών αεροσκαφών, τα οποία πραγματοποίησαν δύο διελεύσεις ρίχνοντας βόμβες με στόχο τη βύθιση του «Ύδρα». Ο κυβερνήτης του αντιτορπιλικού, αντιπλοίαρχος Πεζόπουλος, αντιλήφθηκε εγκαίρως τις προθέσεις των αεροσκαφών και διέταξε βολή των αντιαεροπορικών, ενώ το πλοίο εκτέλεσε ελιγμούς αποφυγής βομβών. Τα ιταλικά αεροσκάφη δεν πέτυχαν το στόχο τους, ενώ κατά τη δεύτερη διέλευση το ελληνικό αντιτορπιλικό ήταν καλύτερα προετοιμασμένο εκτελώντας εύστοχα αντιαεροπορικά πυρά, αναγκάζοντας έτσι τους Ιταλούς να σπάσουν τον σχηματισμό τους ενώ πετούσαν σε ύψος πεντακοσίων μέτρων σύμφωνα με την αναφορά του κυβερνήτη του «Ύδρα». Το γεγονός αμφισβητήθηκε από το Αρχηγείο Στόλου καθώς οι Έλληνες επιτελείς θεώρησαν ότι τα ιταλικά αεροσκάφη θα έπρεπε να πετούσαν σε μεγαλύτερο ύψος, συνεκτιμώντας ότι το πλήρωμα του πλοίου δεν μπόρεσε να αναγνωρίσει με σαφήνεια τον τύπο τους, καθώς και ότι οι βόμβες που ρίφθηκαν αστόχησαν.
Για να συμβάλλει στην αποκλιμάκωση της έντασης η ελληνική κυβέρνηση διέταξε την ανάκληση του «Ύδρα» και του «Ωρίων» τοποθετώντας μάλιστα στη θέση του κυβερνήτη μάχιμο αξιωματικό του ΒΝ. Συγχρόνως η κυβέρνηση, ζήτησε από τον Α/ΓΕΝ να καλέσει τους ναυτικούς ακολούθους ξένων πρεσβειών για να τους ενημερώσει για το συμβάν. Ο Ιταλός ακόλουθος αρνήθηκε βέβαια ότι η χώρα του είχε οποιαδήποτε σχέση με την επίθεση, ανέφερε όμως ότι, σε αντίθεση με τη διεθνή νομιμότητα, ένα βρετανικό πετρελαιοφόρο ανεφοδιαζόταν στη Γραμβούσα (!). Με την συγκεκριμένη στάσης της η Ιταλία συντηρούσε τη φημολογία περί παραβίασης της ουδετερότητάς μας προς όφελος της Βρετανίας.
Από τη «Λευκή Βίβλο» του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών, που κυκλοφόρησε στα τέλη του 1940, αμέσως μετά την ιταλική επίθεση από τον Ιωάννη Πολίτη (πρέσβη μας στη Ρώμη την περίοδο από 21 Φεβρουαρίου 1940 μέχρι την κήρυξη του πολέμου) αναδύεται η στρατηγική της όξυνσης που επικρατούσε και που οδήγησε από την εύθραυστη ειρήνη σε έναν ολέθριο πόλεμο. Από το πλούσιο πρωτογενές υλικό της βίβλου θα σταθούμε στο: Ντοκουμέντο αριθ. 94. Το Β. Υπουργείον των Εξωτερικών προς την εν Αθήναις Ιταλικήν Πρεσβείαν. 12 Ιουλίου 1940.
Το Β. Υπουργείον των Εξωτερικών έχει την τιμήν να φέρη εις γνώσιν της Β. Ιταλικής Πρεσβείας ότι σήμερον, ώραν 6.30, τρία βομβαρδιστικά ιταλικά αεροπλάνα έβαλον δια βομβών και μυδραλλιοβόλων εναντίον του βοηθητικού του Β. Ναυτικού «Ωρίων» της υπηρεσίας φάρων, καθ΄ ην στιγμήν προέβαινεν εις τον ανεφοδιασμόν του Φάρου της Γραμβούζης εντός του κόλπου του Κισσάμου (Κρήτης). Τα εν λόγω αεροπλάνα επετέθησαν επίσης και κατά του αντιτορπιλλικού «Ύδρα» όπερ είχε λάβη διαταγήν να σπεύση εις βοήθειαν του «Ωρίων».
Ντοκουμέντο αριθ. 101. Το Β. Υπουργείον των εξωτερικών προς την εν Αθήναις Ιταλικήν Πρεσβείαν. 31 Ιουλίου 1940.
Διά της διακοινώσεως αυτού υπό ημερομηνίαν 12 τρέχοντος μηνός, ήτις και έμεινεν άνευ απαντήσεως, το Β. Υπουργείον των Εξωτερικών έφερεν εις γνώσιν της Ιταλικής Β. Πρεσβείας τον βομβαρδισμόν υπό τριών ιταλικών αεροπλάνων εν Γραμβούζη (Κρήτη) του βοηθητικού του Β. Ναυτικού «Ωρίων» ως και του αντιτορπιλλικού «Ύδρα» και διεμαρτυρήθη εναντίον των επιθέσεων αυτών αίτινες αποτελούν προσβολήν της κυριαρχίας της Ελλάδος……
Το «Ωρίων» πριν την εισβολή των Γερμανών σε Αθήνα και Πειραιά (Απρίλιος του ΄41) είχε αυτοβυθιστεί από το Πολεμικό Ναυτικό στη Βουλιαγμένη, όπως και άλλα πλοία, προκειμένου να αποφευχθεί η καταστροφή τους από αεροπορικές επιδρομές. Το φθινόπωρο του ιδίου έτους ανελκύθηκε από τους γερμανούς που το θεώρησαν πολεμική λεία, το επισκεύασαν και εντάχθηκε στο Γερμανικό Πολεμικό Ναυτικό (Kriegsmarine) με το ίδιο όνομα (ORION). Χρησιμοποιήθηκε ως οπλιταγωγό-μεταγωγικό πλοίο.
Στις 22 Αυγούστου 1943 έπειτα από δολιοφθορά μέσα στο λιμάνι του Πειραιά το «Orion» βυθίστηκε αλλά ανελκύθηκε, επισκευάστηκε εκ νέου και εξακολούθησε να επιχειρεί υπό τη διοίκηση του γερμανικού ναυτικού. Ένα χρόνο αργότερα (9/8/44) βρίσκεται στο Καρλόβασι της Σάμου ελλιμενισμένο μαζί με άλλα γερμανικά πλοία. Εκεί θα το εντοπίσει το υποβρύχιο Υ/Χ «Πιπίνος» (Υ8), με κυβερνήτη τον υποπλοίαρχο Κωνσταντίνο Λούνδρα και θα εξαπολύει τέσσερις τορπίλες εναντίον του οι οποίες αστόχησαν αφού, μία τορπίλη κατέληξε στην ακτή χωρίς να εκραγεί, δύο ακόμη χτύπησαν και κατέστρεψαν τον λιμενοβραχίονα ενώ η τέταρτη εξεράγη δίπλα από την πρύμνη του. Στα γερμανικά αρχεία αναφέρεται ότι δύο από τις τορπίλες δεν εξεράγησαν.
Στις 23 Σεπτεμβρίου το πρωί, το “Orion” εντοπίστηκε από αεροσκάφος της Αυστραλιανής Πολεμικής Αεροπορίας (RAAF) νότια της νήσου Δονούσας και αναγκάστηκε να προσορμίσει στον όρμο Κέδρος. Τα αεροπλάνα με εύστοχους πολυβολισμούς και εκτόξευση ρουκετών χτύπησαν καίρια το πλοίο, το οποίο ανταπέδωσε τα πυρά. Ακολούθησε και μια δεύτερη εξόρμηση αεροσκαφών που επέφερε το τελειωτικό χτύπημα. Στις 18:48 το καμένο “Orion” είχε εξοκείλει στην παραλία του Κέδρου.
Το κουφάρι του πλοίου παρέμεινε κατεστραμμένο στο Κέδρο, έως τις αρχές της δεκαετίας του ’50 όπου διαλύθηκε και πουλήθηκε σαν σκράπ από τον Οργανισμό Ανέλκυσης Ναυαγίων (Ο.Α.Ν.). Έως σήμερα στο βυθό του όρμου και σε βάθος 5-6 μέτρων, εξακολουθούν να υπάρχουν τα συντρίμμια από το κατωκάραβο του πλοίου, που λόγω ρεστίας, άλλοτε επιχώνονται στην άμμο κι άλλοτε είναι εμφανή.
Η αναφορά στο πλοίο φαρικών αποστολών «Ωρίων» γίνεται επ΄ ευκαιρία της Παγκόσμιας Ημέρας Φάρων, αλλά και γιατί οι μικρές, οι επιμέρους «στιγμές» της Ιστορίας έχουν τη δική τους σημασία, τη δική τους αξία και γοητεία.
Βιβλιογραφικές αναφορές:
Θεοδωράτος, Ι. (2010). Οι Ιταλικές προκλήσεις πριν την 28η Οκτωβρίου 1940. Στρατοί και Τακτικές. (τ. 5) 32-39.
Μπαρδάνης, Μ. (2016). Το ναυάγιο, του πλοίου φαρικών αποστολών “ΩΡΙΩΝ”
Ανακτήθηκε Ιούλιος 7, 2016, από http://www.naxosdiving.com/ORION
Ψαρομηλίγκου, Α. (2000). Η στρατηγική της όξυνσης. ΙΣΤΟΡΙΚΑ, (τ.54), 6-15.
*Ο Σπύρος Μ. Θεοδωράκης είναι πρώην τραπεζικός. Αρθρογραφεί στο ναυτιλιακό περιοδικό Εφοπλιστής, την εφημερίδα Ρεθεμνιώτικα Νέα και είναι ραδιοφωνικός παραγωγός στο σταθμό Κρήτη fm 87,5 (Αθήνα).
