Νατάσα Πηλείδου: “Κάναμε τη ναυτιλία πυλώνα της κυπριακής οικονομίας”

Η υφυπουργός Νατάσα Πηλείδου μιλά στο CNN Greece για ένα ακόμη κυπριακό success story, την πρόκληση να αντιμετωπίσει η Κύπρος μεγαθήρια της παγκόσμιας ναυτιλίας όπως το Χονγκ Κονγκ και η Σιγκαπούρη και τις προσπάθειες της ακτοπλοϊκής σύνδεσης με την Ελλάδα.

Η ναυτιλία εξελίσσεται σε έναν από τους πιο δυνατούς κλάδους της κυπριακής οικονομίας. Πως το έχετε καταφέρει;

Η διαφορά της Κύπρου με άλλους ανταγωνιστικούς προορισμούς είναι ότι έχουμε ξεφύγει από την παραδοσιακή έννοια της σημαίας. Του κράτους σημαίας. Η Κύπρος πλέον δεν είναι απλά ένα κράτος σημαία και αντιθέτως όσον αφορά τη σημαία είμαστε στην ενδέκατη θέση. Η διαφορά είναι ότι έχουμε έντονη παρουσία εταιριών που ασχολούνται είτε με την πλοιοκτησία, είτε με την διαχείριση, είτε και με άλλα πολλά άλλα παρεμφερή κομμάτια τα οποία πλέον έχουν κι αυτά τη σημασία τους γιατί πλέον όταν επιλέγει μία εταιρία να έρθει στην Κύπρο, σημαντικό στοιχείο στη διαδικασία επιλογής της είναι ότι πολλοί από τους πελάτες τους, από τους συνεργάτες τους βρίσκονται εδώ και οι ασφαλιστές, οι τράπεζες, όλες πλέον οι υπηρεσίες γύρω από την ναυτιλία είναι σε πάρα πολύ άλλο επίπεδο.

Για παράδειγμα υπάρχουν πολλά δικηγορικά και λογιστικά γραφεία τα οποία εξειδικεύονται στον τομέα της Ναυτιλίας, υπάρχουν κάποια P&I ασφαλιστικά γραφεία τα οποία ήδη δραστηριοποιούνται εδώ και κάποια άλλα τα οποία θα ανοίξουν προσεχώς και υπάρχουν και άλλες υποστηρικτικές υπηρεσίες όπως ακόμα και κάποια μικρά και εξειδικευμένα ναυπηγεία τα οποία προσφέρουν υπηρεσίες. Υπάρχουν οι μαρίνες οι οποίες διευρύνουν πλέον τη σημασία της ναυτιλίας επίσης όσον αφορά το νησιωτικό χαρακτήρα της Κύπρου ο οποίος για πολλά χρόνια ήταν ίσως λίγο παραμελημένος πέραν από το τουριστικό κομμάτι.

Επομένως προσπαθούμε να αναπτύξουμε τη ναυτιλία ως ένα τομέα ο οποίος να αγκαλιάζει όλους τους πολίτες. Παλαιοτέρα ήταν απλά κομμάτι το οποίο αφορούσε αποκλειστικά τον κόσμο που ασχολείται με την ναυτιλία που δεν ήταν και πάρα πολύς. Ενώ τώρα έχουμε τρεις ναυτιλιακές σχολές οι οποίες έχουν γύρω στους τριακόσιους φοιτητές και τα νούμερα αυξάνονται ραγδαία.

Στόχος μας είναι να γίνονται συνεχώς διαδικασίες ευαισθητοποίησης, για παράδειγμα κάνουμε συνεχώς στα σχολεία διάφορες ενημερωτικές παρουσιάσεις και έχουμε προγράμματα όπως το «υιοθέτησε ένα πλοίο» τα οποία και σε επίπεδο δημοτικής εκπαίδευσης συνδέουν τάξεις των δημοτικών σχολείων με συγκεκριμένα πλοία και καπετάνιους όπου γίνεται αλληλογραφία για να καταλάβουν τα παιδιά τι σημαίνει ζωή στη θάλασσα, ποιες είναι οι προοπτικές, πως συνδέεται η ναυτιλία με το εμπόριο. Πιστεύω ότι ο κόσμος σιγά-σιγά αρχίζει να μαθαίνει πολύ περισσότερα.

Στόχος μας σίγουρα λόγω της παρουσίας των εταιρειών είναι να υπάρχει αρκετό ανθρώπινο δυναμικό που να μπορεί να στελεχώνει αυτές τις εταιρείες και μακροπρόθεσμα. Κι αυτό γιατί βλέπουμε ότι το ενδιαφέρον υπάρχει, η Κύπρος έχει εξελιχθεί όχι μόνο στο κομμάτι της τεχνογνωσίας αλλά και λόγω του ότι είναι ένας προορισμός ο οποίος είναι αρκετά ανταγωνιστικός από πλευράς κόστους. Δεν είναι ακριβό να ανοίξει κάποιος γραφεία, να ανοίξει εταιρία, το νομοθετικό πλαίσιο είναι αρκετά εύκολο, βασίζεται στο αγγλικό δίκαιο, με λίγα λόγια υπάρχουν κάποια πλεονεκτήματα τα οποία όλα συμβάλλουν και συνδέονται.

Βλέπετε τα τελευταία χρόνια να υπάρχει μια κλιμάκωση του ενδιαφέροντος για την Κύπρο ως βάση για τις ναυτιλιακές επιχειρήσεις και δώστε αν μπορείτε μια τάξη μεγέθους ;

Βλέπουμε μία αύξηση στον αριθμό των εταιριών οι οποίες δραστηριοποιούνται εδώ. Δηλαδή όταν κοιτάξει κάποιος τα νούμερα, στις αρχές του 2018 είχαμε 168 εταιρείες υπό το σύστημα φόρου χωρητικότητας μόνο. Δηλαδή υπάρχουν άλλες τόσες οι οποίες μπορεί να μην εμπίπτουν σε αυτό το σύστημα αλλά να ασχολούνται παρεμφερώς με δραστηριότητες που έχουν να κάνουν με τη ναυτιλία, μεσίτες, ασφαλιστές, τράπεζες, οι διαχειριστές των λιμανιών, όλοι αυτοί δηλαδή δεν εμπίπτουν στο φόρο χωρητικότητας.

Από τις 168 εταιρίες τώρα είμαστε στις 190 και συνεχώς έχουμε ενδιαφέρον και καινούργιες αιτήσεις. Επομένως το ενδιαφέρον υπάρχει και έχουμε κάνει πάρα πολλές επαφές με εταιρείες σε Χονγκ Κονγκ, Σιγκαπούρη, Γερμανία, Δανία, Νορβηγία, οι οποίες ενδιαφέρονται και μεταφέρουν δραστηριότητες στην Κύπρο όπως επίσης ενδιαφέρονται για επέκταση.

Δηλαδή βλέπουν ότι επειδή το επίπεδο του ανθρώπινου δυναμικού είναι ποιοτικό, μπορούν να μεταφέρουν περισσότερες δραστηριότητες εδώ. Η τελευταία έκθεση της κεντρικής Τράπεζας δείχνει ότι η αύξηση στο κομμάτι καθαρά της πλοιοδιαχείρισης είναι η μεγαλύτερη από το 2013, και η συνεισφορά στο ΑΕΠ φτάνει στο 5,1% για το πρώτο μισό του 2018.

Το ποσοστό αυτό δεν λαμβάνει υπόψη κανένα άλλο κομμάτι ούτε την ιδιοκτησία πλοίων ούτε τις υπόλοιπες υπηρεσίες οι οποίες σχετίζονται με τη ναυτιλία.
Υπολογίζουμε πάρα πολύ συντηρητικά ότι η ευρύτερη συνεισφορά είναι γύρω στο 7% αν και πιστεύουμε ότι αυξάνεται και ότι σίγουρα υπάρχουν και κάποια κομμάτια τα οποία δεν υπολογίζονται όπως για παράδειγμα ότι πολλοί πλοιοκτήτες και πολλά στελέχη εταιρειών μετακομίζουν εδώ με τις οικογένειές τους. Ζουν εδώ, τα παιδιά τους φοιτούν στα σχολεία στην Κύπρο και όλα αυτά είναι δύσκολο να υπολογίσει κανείς πόσο συνεισφέρουν στην οικονομία.
Σίγουρα όμως αν πάει κανείς μία βόλτα στη Λεμεσό ή σε κάποιο ναυτιλιακό συνέδριο και δει όλο τον κόσμο που ασχολείται με τη ναυτιλία καταλαβαίνει ότι πράγματι υπάρχει μία πολύ δυναμική κοινότητα εδώ στην Κύπρο η οποία ελπίζουμε ότι θα εξελιχθεί και θα αναπτυχθεί

Αυτός είναι και ο λόγος που δημιουργήθηκε το υφυπουργείο ναυτιλίας;

Το υφυπουργείο ναυτιλίας ήταν ένα πάγιο αίτημα της βιομηχανίας. Η όλη ιδέα ξεκίνησε από την ίδια τη βιομηχανία που ήθελε να έχει αυτό το εξειδικευμένο υπουργείο για να ασχολείται αποκλειστικά με τα ναυτιλιακά θέματα, πράγμα το οποίο έχει γίνει φυσικά και θεωρούμε ότι έχει γίνει επιτυχώς μέχρι στιγμής. Ήταν το πρώτο υφυπουργείο, επομένως ήταν ένα αρκετά μεγάλο στοίχημα όσων αφορά και το καινούργιο αυτό μοντέλο γιατί δεν υπάρχουν μέχρι στιγμής αλλά υφυπουργεία στην Κυπριακή Δημοκρατία.

Φυσικά από την 1η Ιανουαρίου του 2019 άρχισε τη λειτουργία του το υφυπουργείο τουρισμού, επομένως θεωρούμε ότι η διαδικασία αυτή προετοίμασε λίγο το έδαφος όσων αφορά το νομικό πλαίσιο, το διαχωρισμό με το προηγούμενο υπουργείο το οποίο ήταν υπεύθυνο που ήταν το Υπουργείο Μεταφορών Επικοινωνιών και Έργων και πιστεύουμε ότι έχουμε θέσει κάποια θεμέλια τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως βάση και για τα υπόλοιπα υφυπουργεία. Τώρα γίνεται συζήτηση για υφυπουργείο ψηφιοποίησης και πιστεύω ότι είναι μία πολύ καλή λύση στο γεγονός ότι τα υπουργεία είναι αρκετά υπέρφορτωμένα όσον αφορά τις αρμοδιότητες και τις ευθύνες που έχουν

Πόσα πλοία είναι τώρα υπό κυπριακή σημαία;

Είναι γύρω στα 1700 πλοία εκ των οποίων πάνω από 1.000 είναι ποντοπόρα και τα υπόλοιπα είναι μικρότερα.

Πριν πέντε χρόνια πόσα ήταν;

Πριν 5 χρόνια ήταν κάτω από 20 εκατομμύρια κόρους το μέγεθος του στόλου ενώ τώρα είναι γύρω στα 24. Υπάρχει αύξηση, φυσικά η αύξηση είναι αργή και σταθερή. Δεν είναι η ραγδαία αύξηση που υπήρξε όταν η Κύπρος ξεκίνησε να λειτουργεί ως ανοιχτό νηολόγιο και αυτό γιατί εστιάζουμε πάρα πολύ στην ποιότητα και του στόλου και στην ποιότητα των υπηρεσιών που προσφέρουμε. Δηλαδή στόχος μας είναι η αύξηση αλλά διατηρώντας τις ποιοτικές προδιαγραφές οι οποίες μας καθιστούν λευκή σημαία και σε σχέση με το ParisMoU και το TokyoMoU (Μνημόνια για την οργάνωση και εποπτεία πλοίων) και σε σχέση με όλα τα άλλα κριτήρια: Eικοσιτετράωρη εξυπηρέτηση, τεχνικά καταρτισμένο προσωπικό το οποίο να μπορεί να δίνει εξειδικευμένες λύσεις στους πελάτες μας και πιστεύω ότι αυτό είναι και το μεγαλύτερο μας συγκριτικό πλεονέκτημα ως υφυπουργείο.

Πολύ σύντομα θα έχουμε Brexit. Τί γίνεται με αυτό και τι περιμένετε;

Έχουμε αρκετές εξελίξεις στον τομέα της Ναυτιλίας σχετικές με το Brexit λόγω του ότι πολλές εταιρίες είτε προσεγγίστηκαν από εμάς είτε μας προσέγγισαν εκείνες, λόγω ανησυχιών. Καταρχήν πέραν του American Hellenic Hull το οποίο ήταν το πρώτο P&IClub το οποίο εγκαταστάθηκε στην Κύπρο το 2015, έχουμε τώρα ακόμα δύο το LondonClub και το UK Defence Club τα οποία επέλεξαν ως προορισμό την Κύπρο κατόπιν της απόφασης για Brexit λόγω του ότι χρειάζονται μία έδρα στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Και συμβολικά αλλά και ουσιαστικά αυτή η κίνηση θεωρείται πάρα πολύ σημαντική για την Κύπρο ως ένας ολοκληρωμένος πλέον ναυτιλιακός κόμβος ο οποίος έχει όλες τις υπηρεσίες οι οποίες εντάσσονται στο ναυτιλιακό μας σύμπλεγμα. Πέραν όμως αυτού υπάρχουν κι άλλες εταιρείες οι οποίες έχουν ανησυχίες για παράδειγμα για τη σημαία. Πώς αντιμετωπίζονται τα πλοία με σημαία Ηνωμένου Βασιλείου για παράδειγμα και έχουμε και υφιστάμενους και δυνητικούς πελάτες οι οποίοι εξ όσων γνωρίζουμε προτίθενται να γράψουν και άλλα πλοία υπό κυπριακή σημαία λόγω ακριβώς αυτής της αβεβαιότητας της βρετανικής σημαίας.

Όσον αφορά το Brexit, για την Κύπρο δημιουργεί πάρα πολλά ερωτηματικά λόγω του ότι η Βρετανία είναι ένας πολύ σημαντικός εταίρος στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Σίγουρα για εμάς θεωρώ δυσάρεστο το γεγονός ότι η Βρετανία έχει επιλέξει να βγει από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Πιστεύω ότι σε θέματα εξαγωγών, θέματα τουρισμού, θέματα φοιτητών τίθονται πάρα πολλά ερωτηματικά τα οποία ελπίζουμε ότι θα επιλυθούν μέσω της διαδικασίας διαπραγμάτευσης η οποία έχει γίνει αλλά και στην πορεία. Σίγουρα οι Βρετανοί κάτοικοι Κύπρου, οι οποίοι βρίσκονται τώρα εδώ δεν θα επηρεαστούν από πλευράς δικής μας και ελπίζουμε ότι και το εμπόριο θα συνεχίσει με τρόπο ο οποίος να μην είναι θέτει εμπόδια στις εξαγωγές.

Ποιές χώρες είναι πρώτες στο κυπριακό νηολόγιο;

Στο κυπριακό νηολόγιο έχουμε πάρα πολύ καλή γεωγραφική εκπροσώπηση και κατανομή έχουμε και πλοία από ασιατικές εταιρίες νορβηγικές, ελληνικές, έχουμε αρκετά μεγάλο ποσοστό γερμανικών εταιρειών οι οποίες έχουν ως βάση τους την Κύπρο. Θεωρούμε ότι αυτή είναι και η σωστή προσέγγιση γιατί δεν θέλουμε να εξαρτόμαστε από κάποια συγκεκριμένη αγορά. Βλέπουμε πλέον ότι κάποιες εταιρίες έχουν επιλέξει την Κύπρο ως εναλλακτικό προορισμό σε σύγκριση με ναυτιλιακά κέντρα στην Ασία, λόγω του ότι πλέον το κόστος σε χώρες όπως το Χονγκ Κονγκ και η Σιγκαπούρη είναι πολύ ψηλά πλέον. Επομένως η Κύπρος είναι ανταγωνιστική για διάφορους λόγους. Στο κομμάτι της σημαίας όπως είπα και πριν θεωρώ ότι είμαστε ένα αρκετά εξειδικευμένο υφυπουργείο το οποίο μπορεί να ανταποκριθεί πολύ γρήγορα.

Η Ελλάδα συγκαταλέγετε στους ανταγωνιστές σας;

Αντιθέτως θεωρώ ότι η Ελλάδα είναι ένας πολύ στενός συνεργάτης. Έχουμε μία εξαιρετική συνεργασία και στα πλαίσια της τριμερούς συνεργασίας Μάλτας, Ελλάδας, Κύπρου. Όσων αφορά θέματα Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και θέματα Διεθνούς Ναυτιλιακού Οργανισμού και σε διμερή βάση γίνονται συνεχώς συναντήσεις και ανταλλαγές απόψεων και με τον αρμόδιο Υπουργό τον κύριο Κουβέλη αλλά και σε ευρύτερο επίπεδο.

Πιστεύω ότι η Ελλάδα είναι μία ναυτιλιακή δύναμη η οποία είναι πολύ εξελιγμένη και η οποία πιστεύω θα διατηρήσει αυτή την τεράστια τεχνογνωσία και παράδοση στην ναυτιλία. Σίγουρα υπάρχουν θέματα όπου μπορούμε να συνεργαστούμε και συνεργαζόμαστε πάρα πολύ καλά. Όσον αφορά θέματα ανταγωνιστικότητας της ευρωπαϊκής ναυτιλίας πιστεύω ότι υπάρχει περιθώριο για διεύρυνση της συνεργασίας στα πλαίσια των τριμερών συναντήσεων που κάνουμε. Έχει δημιουργηθεί και μία τεχνική επιτροπή η οποία εξετάζει τα θέματα σχεδόν σε καθημερινή πλέον βάση και πιστεύω ότι πρέπει και οφείλουμε να εκπροσωπούμε την Ευρωπαϊκή ναυτιλία υπεύθυνα με τρόπο ο όποιος και να στοχεύει στην προστασία του περιβάλλοντος, αλλά και ταυτόχρονα να στοχεύει στη βιωσιμότητα της ευρωπαϊκής ναυτιλίας και την ανταγωνιστικότητά μας σε σχέση με τους υπόλοιπους προορισμούς.

Γνωρίζουμε ότι συζητείται το θέμα της ακτοπλοϊκής σύνδεσης Ελλάδας – Κύπρου. Που βρίσκεται το θέμα αυτό;

Αυτό για μας είναι ένα θέμα προτεραιότητας. Αφορά περισσότερο εμάς γιατί εμείς είμαστε μικρότερη χώρα είμαστε και νησί το οποίο είναι ως ένα βαθμό πιο αποκομμένο από την υπόλοιπη Ευρώπη.
Επομένως θεωρούμε ότι η θαλάσσια σύνδεση έχει πολλά να προσφέρει χωρίς να σημαίνει όμως ότι δεν έχει οφέλη και για την Ελλάδα γιατί σίγουρα κάτι τέτοιο θα επηρέαζε θετικά και τις εμπορικές σχέσεις των δύο χωρών όπου σίγουρα η Ελλάδα έχει πιθανόν περισσότερα να κερδίσει ως ένα κράτος το οποίο παράγει και εξάγει πολύ περισσότερα προϊόντα.

Σε επίπεδο cargo υπάρχει ήδη σύνδεση αλλά υπάρχει μόνο ένα πλοίο. Επομένως το να υπάρξει περισσότερη όχι μόνο χωρητικότητα αλλά και περισσότερος ανταγωνισμός, θα είναι πολύ θετικό.
Πέραν αυτού όμως και σε τουριστικό επίπεδο και σε επίπεδο φοιτητών. Πάρα πολλοί φοιτητές Κύπριοι σπουδάζουν στην Ελλάδα οι οποίοι θα μπορούσαν να χρησιμοποιούν αυτό το μέσο, υπάρχουν άτομα τα οποία ταξιδεύουν το αυτοκίνητό τους ή με τη μοτοσυκλέτα που τώρα δεν είναι εύκολο να κάνει κάτι τέτοιο ένας Κύπριος πολίτης. Εμείς θα θέλαμε να επηρεάσει θετικά και τον τουρισμό της Κύπρου και αυτό δεν αφορά μόνο την Ελλάδα αλλά και άλλους προορισμούς όπου πολλοί ευρωπαίοι πολίτες μπορεί για παράδειγμα να μην θέλουν να ταξιδέψουν με αεροπλάνο για τις διακοπές και μία θαλάσσια σύνδεση να προσφέρει και την δυνατότητα να επισκεφτούν την Κύπρο στις διακοπές τους.

Το βλέπετε να γίνεται;

Καταρχήν προσεγγίσαμε την επίτροπο Βιολέτα Μπουλτς στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις αρχές του 2018 και πήραμε απάντηση το Μάρτιο στη βάση του σχεδίου για άγονες γραμμές.

Η Κύπρος δεν εμπίπτει στον ορισμό της άγονης γραμμής από ότι μας πληροφόρησε η επίτροπος και επομένως πρέπει να χτίσουμε το επιχείρημα μας σε κάποια άλλη βάση λόγω του ότι ξέρουμε πως αυτή η θαλάσσια σύνδεση μάλλον δεν θα είναι κερδοφόρα σε αρχικό στάδιο.
Αυτή τη στιγμή έχουν καταρτιστεί οι όροι εντολής σύμφωνα με τους οποίους θα γίνει κάποια μελέτη από εξωτερικούς τεχνοκράτες οι οποίοι ουσιαστικά θα προσδιορίσουν το χρηματοδοτικό κενό.

Στόχος είναι να γίνει μελέτη, να αποταθούμε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή να δούμε πόσο θα είναι το χρηματοδοτικό κενό και αν είναι διατεθειμένη η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να το χρηματοδοτήσει πράγμα το οποίο θα ήταν πάρα πολύ θετικό. Εάν για οποιοδήποτε λόγο δεν είναι θετική απάντηση τότε θα πρέπει να εξετάσουμε με βάση τα δεδομένα και το κόστος εάν η Κυπριακή Δημοκρατία έχει τους πόρους να επιδοτήσει ως ένα βαθμό αυτή τη δραστηριότητα. Φυσικά θα πρέπει να εξεταστεί και σφαιρικά αυτό το θέμα σε σχέση με άλλες προτεραιότητες του Κράτους γιατί σίγουρα θα πρέπει αυτό το ποσό να αφαιρεθεί από κάπου αλλού.

Εσείς θεωρείτε ότι σίγουρα θα υπάρχει χρηματοδοτικό κενό στην αρχή;

Πιστεύω πως αρχικά θα έχει σίγουρα, λόγω και της επένδυσης η οποία θα χρειαστεί. Το χρηματοδοτικό κενό μάλλον θα εστιάσει στα λειτουργικά κόστη και όχι στην επένδυση η οποία πρέπει να γίνει αρχικά.

Εντούτοις πιστεύω ότι μέχρι να αποκτήσει την πελατεία και να γίνει γνωστό σίγουρα θα υπάρξει κάποια περίοδος ζημιών. Όμως πιστεύω ότι το εμπορικό κομμάτι θα μπορούσε να συνεισφέρει αρκετά τόσο ώστε αυτή η δραστηριότητα να γίνει κερδοφόρα.
Απλά πρέπει να είμαστε και πάρα πολύ προσεκτικοί γιατί η επιδότηση θα πρέπει να αφορά καθαρά και μόνο το επιβατικό κομμάτι.
Δηλαδή δεν μπορείς να επιδοτείς κάτι το οποίο είναι κερδοφόρο και κάτι το οποίο ήδη προσφέρεται ως υπηρεσία από κάποιους άλλους, γιατί δημιουργείς θέματα ανταγωνισμού. Επομένως θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί στην προσφορά. Θα γίνει σίγουρα κάποια ανοιχτή προσφορά με βάση την οποία επιδότηση καταφέρουμε να εξασφαλίσουμε και σε αυτό το στάδιο, όποιος ενδιαφερθεί.
Εγώ πιστεύω ότι θα πρέπει να αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο και για κάποιο ενδιάμεσο σταθμό για παράδειγμα γιατί όχι να μην συνδυαστεί με το Ρόδος – Πειραιάς, η το Κρήτη -Πειραιάς.

Όταν εσείς ρίξατε την ιδέα, σας προσέγγισαν εν δυνάμει επενδυτές για να μάθουν περισσότερα;

Μας προσεγγίζουν και μας προσέγγισαν κάποιες εταιρίες όχι απαραίτητα μετά την συγκεκριμένη πρωτοβουλία. Πάντοτε είχαμε και έχουμε συναντήσεις με ενδιαφερόμενους απλά ήτανε κι άλλα θέματα στο τραπέζι όπως για παράδειγμα η συνέχεια της γραμμής προς το Ισραήλ. Υπάρχει ενδιαφέρον, όμως πάντοτε τίθεται το ερωτηματικό της επιδότησης διότι πιστεύω ότι όλες οι εταιρείες οι οποίες ασχολούνται με το θέμα έστω και σε γενικές γραμμές, γνωρίζουν ή μπορούν να υπολογίσουν αν θα είναι κερδοφόρο χωρίς επιδότηση τουλάχιστον σε αρχικό στάδιο αυτό το εγχείρημα και επομένως η ερώτηση είναι αν υπάρχει επιδότηση.