22 Φεβρουαρίου 1907: Μια “Αυτοκράτειρα” χάνεται στην Κρήτη.
Του ΣΠΥΡΟΥ Μ. ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ*
Στις 19 Φεβρουαρίου του 1907, το αυστριακό ατμόπλοιο s/s IMPERATRIX (4.194 κόρων) είχε αποπλεύσει από την Τεργέστη, για ένα ταξίδι 18 ημερών, με προορισμό τη Βομβάη. Πλοίαρχός του ήταν ο G.Ghezzo, είχε πλήρωμα 120 ανδρών και στο ταξίδι του αυτό μετέφερε εμπορεύματα και 24 επιβάτες. Ανάμεσά τους, δυο παιδιά και τέσσερις μοναχές. Το πλοίο ξέφυγε από την πορεία του, την νύκτα της 21ης προς 22ας Φεβρουαρίου, στην διάρκεια δυνατής καταιγίδας, ενώ έπνεαν ισχυροί άνεμοι και πλησίασε πολύ κοντά στις επικίνδυνες ΝΔ ακτές της Κρήτης. Η έλλειψη φάρου που θα επεσήμαινε τις ξέρες και πιθανότατα ανθρώπινο λάθος στάθηκαν μοιραία. Λίγο μετά τον εκκωφαντικό θόρυβο της πρόσκρουσης, έσβησαν οι λαμπτήρες και επικράτησε απόλυτο σκοτάδι.
φωτο: http://www.meetcrete.com
Στο νοτιοδυτικότερο άκρο της Κρήτης και σε μικρή απόσταση από την ακτή, υπάρχει η νησίδα Ελαφόνησος με έκταση μόλις 0,5 τ.χ. Η ανατολική της πλευρά είναι σήμερα ένας από τους πιο δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς, χάρη στα ρηχά και πεντακάθαρα νερά και την ιριδίζουσα ψιλή άμμο. Ένας επίγειος παράδεισος. Στη δυτική πλευρά όμως, αναρίθμητοι βράχοι μόλις εξέχουν από την επιφάνεια της θάλασσας, εκτίνονται σε απόσταση εκατό μέτρων από την παραλία, ενώ, κατά μήκος της ακτογραμμής απότομοι βράχοι πέφτουν κάθετα στην θάλασσα. Όταν δε, πνέουν δυνατοί δυτικοί άνεμοι, τότε η περιοχή αλλάζει όψη, ο τόπος αγριεύει και η θάλασσα γίνεται επικίνδυνη.
Τα ναυτικά ατυχήματα που είχαν συμβεί στην περιοχή, ήταν πολλά. Όμως το πιο «διάσημο», που πραγματικά συντάραξε την Ευρώπη έγινε, πριν από 111 χρόνια, στις 22 Φεβρουαρίου 1907 κι ήταν αυτό του s/s IMPERATRIX (Αυτοκράτειρα), που προσάραξε στα αβαθή, πριν πέσει στους βράχους με την πρύμη και στη συνεχεία βυθιστεί.
Στο πλοίο, μετά την προσάραξη, έγιναν προσπάθειες να κλειστεί το ρήγμα που είχε δημιουργηθεί, αλλά αυτό δεν κατέστη δυνατόν. Μέσα στην σύγχυση, κάποια από τα μέλη του πληρώματος, παρά τις αντίθετες διαταγές, επιβιβάστηκαν σε λέμβους ή έπεσαν στο νερό. Αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό, καθόσον όσοι επιχείρησαν να εγκαταλείψουν το πλοίο εκείνη την στιγμή, πνίγηκαν.
Αργότερα όμως, δώδεκα άτομα υπό της οδηγίες του ανθυποπλοίαρχου κατάφεραν να προσεγγίσουν τις ακτές και να ζητήσουν βοήθεια. Οι υπόλοιποι επιβαίνοντες παρέμειναν στο πλοίο, συγκεντρώθηκαν στο μπροστινό κατάστρωμα και έμειναν εκεί τις επόμενες δυο μέρες χωρίς φαγητό και νερό. Οι προσπάθειες να κατασκευαστεί μια πρόχειρη γέφυρα με σχοινιά και ξύλα, ώστε να αποβιβαστούν στην ακτή, στάθηκαν άκαρπες. Έπρεπε να περιμένουν να κοπάσει η καταιγίδα και η μανία του καιρού κι όλοι μαζί ένωσαν τις προσευχές τους, για την σωτηρία τους.
Οι προσευχές εισακούστηκαν.
Οι κρητικοί των γύρω περιοχών, μόλις έμαθαν για το τραγικό γεγονός, οργανωθήκαν σε ομάδες διάσωσης από τον ηγούμενο και τους μοναχούς της παρακείμενης Μόνης Χρυσοσκαλίτισσας και προσέτρεξαν σε βοήθεια. Οι ναυαγοί είχαν ανάγκη από τροφή, στεγνά ρούχα και ιατρική βοήθεια και οι λιγοστοί χωρικοί έθεσαν στην διάθεσή των ακόμη και το υστέρημα τους. Ένας εξ αυτών μάλιστα, ανέλαβε να μεταφέρει το μήνυμα του ανθυποπλοίαρχου του ΙMPERATRIX στα Χανιά, κάνοντας μέσα στο χειμώνα και με άσχημες καιρικές συνθήκες, ένα ταξίδι δεκαπέντε ωρών με το άλογο. Έτσι, τα άσχημα νέα για το ναυάγιο, έφτασαν στα Χάνια την επομένη κιόλας μέρα (23/2), για να ξεκινήσει αμέσως η προσπάθεια διάσωσης καθώς κι ο καιρός είχε βελτιωθεί.
Οι αναφορές του Τύπου, στην αρχή τουλάχιστον, ήταν πολύ συγκεχυμένες και με ανακρίβειες. Η ημερησία εφημερίδα “ΕΜΠΡΟΣ” στις 23/2 θα κυκλοφορήσει με πρωτοσέλιδο τίτλο: «ΚΑΤΑΠΟΝΤΙΣΜΟΣ ΑΤΜΟΠΛΟΙΟΥ ΠΑΡΑ ΤΗΝ ΚΡΗΤΗΝ» ενώ στη σχετική στήλη ανέφερε: «5η Πρωινή, Αυστριακόν ατμόπλοιον βυθιζόμενον παρά την Κρήτην. Όλα τα ονόματα των επιβατών. Ήτο και εις Έλλην».
Την ιδία μέρα, το τηλεγράφημα του Πρακτορείου των Αθηνών από την Τεργέστη αναφέρει:
ΤΕΡΓΕΣΤΗ, 11/23 Φεβρουαρίου. –Η διεύθυνσις του Λόυδ έλαβε τηλεγράφημα παρά του εν Χανίοις πράκτορος αυτού, εξ ού εξάγεται ότι το επελθόν εις το ατμόπλοιον «Αυτοκράτειρα» δυστύχημα ουδόλως είνε σοβαρόν ως υπετέθη εκ των πρώτων ληφθέντων τηλεγραφημάτων. Το τηλεγράφημα του πράκτορος λέγει ότι κατά τινά επιστολήν του υποπλοιάρχου της «Αυτοκράτειρας» ο υποπλοίαρχος εσώθη μετά 12 προσώπων. Οι λοιποί μένουν επί του ατμοπλοίου. Η θέσις του ατμοπλοίου είνε εις άκρον επικίνδυνος…… Ο πράκτωρ προσθέτει ότι μεταβαίνει και αυτός εις τον τόπον του δυστυχήματος και ότι άμα τη επανόδω του θα τηλεγραφήση όλας τας λεπτομερείας του ναυαγίου.
Εκτενέστατη και ιδιαίτερα περιγραφική είναι η ανταπόκριση της κρητικής εφημερίδας “Ελεύθερο Βήμα” στο φύλλο της 24ης Φεβρουαρίου, όπου μεταξύ άλλων έγραφε:
«... Εικόνες τρόμου, φρίκης και αγωνίας, διηγούνται οι παρατυχόντες χωρικοί μας από το ναυάγιο της «Αυτοκράτειρας», πρώτος μεταξύ των συναθροισθέντων χωρικών εις τον τόπο του Ναυαγίου δια να δώσωσι χείρα βοηθείας εις τους ναυαγούς ως εξακριβώσαμεν παρά δύο αυτοπτών μαρτύρων ήτο ο Αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Πλοκαμάκης. Ηγούμενος της Μονής Χρυσοσκαλίτισσας όστις υπήρξεν ο εξ ουρανού άγγελος δια τους ναυαγούς. Αυτός διηύθηνε τους προθύμους χωρικούς πως να έρχονται βοηθοί καταλληλότερον. Αυτός ίδρυσε μετά της χωροφυλακής εις το Λαφονήσι πρόχειρον σταθμόν των πρώτων βοηθειών.
Αυτό δεν ησύχασεν επί δύο ημέρες και νύχτες σώζων περιθάλπων τους ναυαγούς. Πρώτος αυτός έδωσε το παράδειγμα της αυταπαρνήσεως ριφθείς εις τα λυσσώδη κύματα και διασώσας τρεις, τον ένα μετά τον άλλον, εκ των πρώτων ναυαγών την πρώτην ημέραν του ναυαγίου.
Αυτός διέταξεν και μετέφεραν ξύλα, οίνον, τροφήν, συνδόνας, κουβέρτας, σχοινία και παν ότι ευρίσκεται εις την Μονήν προς διάσωσιν και περίθαλψιν των εξαντλημένων ναυαγών. Εν μία λέξιν πάνες ομολόγουν ότι εκ των 32 ναυαγών οίτινες περισυλλέγησαν εις την Μονήν του, αδύνατον ήτο να υπιζήσωσιν ούτε δέκα άνευ του Αρχιμανδρίτου, ο οποίος υπήρξε αληθώς ο Σωτήρ πάντων, όσων εσώθησαν εκ των ζητησάντων, προ της αφίξεως του πολεμικού, να σωθώσι ριπτόμενοι εις την θάλασσαν την Παρασκευήν ή επέβησαν της προχείρου σχεδίας ην εσχημάτισαν εκ του πλοίου το Σάββατον.
Το πτωχόν μοναστήριο του Αρχιμανδρίτου ερημώθη εκ της θυσίας εις ήν επιβλήθη εις τροφάς και ενδύματα. Και αυτυούς τους τσουμπέδες του διέθεσεν, ο αληθής ούτος ιερεύς του Υψίστου.
Η γενναιότητης και η προσωπική αυτοθυσία του Ηγουμένου, εχρησίμευσεν ως παράδειγμα και έθηκεν υπό τας διαταγάς τους πάντας τους υπέρ εκατόν συνανθροισθέντες χωρικούς εκ των πέριξ. Και πρώτον περισυνέλεξεν δώδεκα εκ των 50 πρώτων οίτινες είχον επιβεί λέμβων αίτινες είχον ναυαγήσει εις τους βράχους της νησίδας Λαφονήσι. Τούτους αφού εθέρμανε διά μεγάλης πυράς ην ήναψε επί της νησίδος και ήτις δεν έσβησε μέχρι της Κυριακής πρωί αφού τους επανέφερε δι΄ εντριβών με οίνον θερμόν».
H ίδια εφημερίδα αναφέρεται ξεχωριστά σε έναν από τους διασώστες, για τον οποίο λέει: «….έναν άριστον κολυμπητήν τον Παν.Μοτάκην ώστε λησμονών τέσσερα μικρά τέκνα και την σύζυγον του ερρίφθη γυμνός εις την θάλασσαν κρατών την άκραν του σχοινιού. Κατ’ ευτυχίαν και αυτού και των επι της σχεδίας κατόρθωσαν ν’ αναβή επί αυτής και να την προσδέσει δια του σχοινιού… Ο Μοτάκης εξελθών ημείφθη με δέκα δραχμάς για την αυταπάρνησιν του, υπό ενός μικρεμπόρου εντοπίου καλουμένου Γ.Γαλαντωμάκης, όστις προσέφερεν και σάκκον αλεύρου προς κατασκευήν άρτου δια τους ναυαγούς».
Το πλοίο
Το 1886 το περίφημο Αυστριακό Lloyd (Lloyd Austiaco), που πλέον είχε μετονομαστεί σε Lloyd Austiaco-Ungarico, είχε ήδη μισό αιώνα λειτουργίας. Την επέτειο των 50 χρόνων από την ίδρυση της, η εταιρία τον γιόρτασε με τον καλύτερο τρόπο. Ναυπήγησε στα ναυπηγεία της Τεργέστης το IMPERATOR (1886) και το δίδυμο του IMPERATRIX (1888), που αποτελούσαν το ωραιότερο ζευγάρι του στόλου της και ήταν το καύχημα των Αυστροουγγρικών Γραμμών. Ήταν δε ναυπηγημένα ειδικά για τα ταξίδια δια μέσου του καναλιού του Σουέζ προς την Ινδία. Το ΙMPERATRIX ήταν ατσάλινο με 6 φράκτες με διπύθμενα, μονοπρόπελο, ατμοκίνητο κι είχε διαστάσεις 118 x 13,7 x 7,5 μ. Με την 760 hp τρικύλινδρη μηχανή του ανέπτυσσε μέγιστη ταχύτητα 15 κόμβων.
Η κινητοποίηση των Αρχών.
Το ναυάγιο συνέβη στις αρχές του 1907. Κρήτη διένυε αισίως τον 9ο χρόνο της Αυτονομίας της. Η «Νήσος Κρήτη μετά των παρακειμένων νησιδίων» αποτελούσαν πλέον το έδαφος της Κρητικής Πολιτείας. Οι Αρχές της θέλουν να παράσχουν κάθε δυνατή βοήθεια στους ναυαγούς στο Ελαφονήσι αλλά, δεν διαθέτουν πλοία. Έτσι θα στραφούν στους τρεις αρχηγούς των στόλων των Μεγάλων Δυνάμεων, που σταθμεύουν στη Κρήτη ως «φυλακίδες» και οι οποίοι αμέσως ανταποκρίθηκαν.
Απέπλευσε αρχικά η ρωσική τορπιλοβόλος Ν212, ακολουθουμένη από το ρωσικό καταδρομικό CHIVINETZ. Απέπλευσαν επίσης το γαλλικό καταδρομικό FAUCON και η ιταλική κανονιοφόρος CURATONE. Επίσης, η πλοιοκτήτρια εταιρία, μόλις πληροφορήθηκε το ναυάγιο, απέστειλε ένα ακόμη ατμόπλοιο στο σημείο, το CASTORE. Όταν τα πλοία έφτασαν στο τόπο του ναυαγίου, η πλώρη του ΙMPERATRIX ήταν ακόμη έξω από το νερό αλλά η πρύμη του ήταν ήδη βυθισμένη. Η κατάσταση των διασωθέντων ήταν τέτοια που, στην αρχή τουλάχιστον, δεν ήταν σε θέση να δώσουν πληροφορίες για τα γεγονότα και τις συνθήκες του ναυαγίου. Το απόγευμα της επόμενης ημέρας (24/2), το CURATONE επέστρεψε στα Χανιά, μεταφέροντας 33 ναυαγούς, εκ των οποίων τους 12 είχε παραλάβει από την Μονή Χρυσοσκαλίτισσας όπου είχαν βρει περίθαλψη. Το ρωσικό CHVINETZ μετέφερε 18 ναυαγούς, το FAUCON μετεβίβασε 16 στο ατμόπλοιο CASTORE και έφερε στη Σούδα ακόμη 12 διασωθέντες. Τέλος το CASTORE μετέφερε 25 ακόμη ναυαγούς, για να φτάσει τελικά το σύνολο των διασωθέντων τα 104 άτομα. Ο τελικός απολογισμός ήταν η απώλεια 40 ναυτικών, από τους οποίους οι 32 ήταν αυστριακοί και οι 8 ινδοί θερμαστές. Ανάμεσα στους διασωθέντες ήταν ο καπετάνιος, ο γιατρός, ο πρώτος μηχανικός και όλοι οι επιβάτες.
Σε ανταπόκρισή της από τα Χανιά, η εφημερίδα “Εστία”, στο φύλλο της 28ης Φεβρουαρίου γράφει: «Το ναυάγιον της Αυτοκράτειρας: –Την 9ην προς 10ην του μηνός (σ.σ. παλαιό ημερολόγιο) εξόκειλε στη νησίδα Ελαφονήσι, που βρίσκεται στη βορειοδυτική (;) παραλία της νήσου, το ατμόπλοιο ΙMPERATRIX. Γύρω στα 40 μελή του πληρώματος πνίγηκαν επειδή από τον φόβο τους έπεσαν τη στιγμή της πρόσκρουσης στη θάλασσα. Τα υπόλοιπα 80 μελή και 27 επιβάτες παρέμεινα στο μισοβυθισμένο πλοίο, σωθήκαν και μεταφερθήκαν εδώ με τρία πολεμικά πλοία που έσπευσαν στον τόπο του ναυαγίου. Πολλοί από τους διασωθέντες είναι σοβαρά τραυματισμένοι, ενώ άλλοι αποβιβάστηκαν ημίγυμνοι. Βεβαιώνεται ότι μεταξύ των επιβατών της Αυτοκράτειρας ήταν και ένας Έλληνας, ο όποιος μετέβαινε στη Βομβάη, προερχόμενος από το Λονδίνον και ονομαζόταν Αυγουστίνης».
Ο φάρος που έλειπε.
Η υπόθεση του ναυαγίου του ΙMPERATRIX, πέραν της τραγικότητάς της, ανέδειξε και την πολύ καλή κρατική οργάνωση της Κρητικής Πολιτείας, όπου, οι οργανωμένες υπηρεσίες της, πρώτα η Λιμενική Υπηρεσία και έπειτα η Κρητική Χωροφυλακή, έλαβαν συγχαρητήρια από την πλοιοκτήτρια εταιρία.
Επίσης επαινέθηκε στα στάση των κρητικών χωρικών, των μονάχων και του ηγούμενου της Μονής Χρυσοσκαλίτισσας που προσέφεραν τα μέγιστα, ώστε να περιορισθούν οι απώλειες σε ανθρώπινες ζωές.
Τέλος στους αρμοδίους φορείς, επαναδιατυπώθηκε εκ νέου η ανάγκη κατασκευής φάρου σε εκείνη την «γωνία» της κρητικής γης, που βρισκόταν στη ρότα των εμπορικών πλοίων από και προς το Σουέζ.
Θα περάσουν πολλά –και ταραγμένα για την Ελλάδα- χρόνια κι η ανέγερση του φάρου ξεκίνησε μόλις το 1922 και ολοκληρώθηκε δυο χρόνια μετά. Ο φάρος είχε ύψος 23 μ. με εσωτερική πέτρινη σκάλα που αριθμούσε 132 σκαλοπάτια και 12 σιδερένια. Δίπλα του χτίστηκαν τα καταλύματα των φαροφυλάκων, με φούρνο και δεξαμενή συγκέντρωσης του νερού. Δυστυχώς τότε, προκειμένου να ψηθεί ο ασβέστης που χρειαζόταν για το χτίσιμο, με άδεια του τότε δημάρχου Κούνενι (Βάθης), κόπηκαν όλοι οι κέδροι και τα άλλα δέντρα του νησιού.
Ο φάρος λειτουργούσε με πετρέλαιο και το ειδικό αμίαντο πυρακτώσεως. Το φωτιστικό μηχάνημα (η λάμπα) ήταν τοποθετημένη σ’ ένα κρυστάλλινο θάλαμο και γυρνούσε με την ταχύτητα που κανόνιζαν βάρη, ανά 24ωρο. Ο μηχανισμός είναι σαν ένα εκκρεμές ρολόι τοίχου.
Στο εγχειρίδιο Φαροδείκτης που εξέδωσε το 1934 το Υπουργείον Ναυτικών αναφέρονταν τα χαρακτηριστικά του φάρου.
Τοποθεσία και όνομα πυρσού: Νησίς Ελαφονήσι (Elaphonissi, αρχ. Ιουσάγουρα και Μουσαγόραι) ΝΔ της Μεγαλονήσου εσχατιά. Εις 200 μέτρα έσω της ΝΔ άκρας, παρά το μνημείον των ναυαγών του s/s “Imperatrice”.
Χαρακτηριστικά του φωτός: Τριάς λευκών εκλάμψεων ανά 15΄΄ Γεωγραφικό πλάτος: 35ο 15΄ 5΄΄ μήκος: 23ο 31΄0΄΄
Περιγραφή κτηρίου: Πύργος υψηλός (23 μέτρα) συνεχόμενος προς την κατοικίαν.
Παρατηρήσεις: Η ύπαρξις χοιράδων και μυρμύκων περί την ωησίδα, επιβάλλει την αφ΄ ικανής αποστάσεως παράλλαξιν του φάρου της.
Όμως στο τέλος της Κατοχής, τα γερμανικά στρατεύματα, κατά την αποχώρησή τους από την Κρήτη ανατινάζουν τον πέτρινο φάρο, καθώς και το κενοτάφιο που είχε στήσει το Lloyd στο Ελαφονήσι στη μνήμη των θυμάτων του ναυαγίου.
Σήμερα ο φάρος είναι αυτόματος, εγκατεστημένος σε λευκό σιδερόπλεκτο πύργο, ύψους 15 μ. με εξώστη. Αναλαμπές: Λευκό φως ανά 40δ/λ.
Το ναυάγιο σήμερα
Εδώ και 111 χρόνια η “Αυτοκράτειρα” παραμένει στο Ελαφονήσι, ΝΔ της Κρήτης. Μετά το ναυάγιο ανασύρθηκαν οι μηχανές της, μέρος του φορτίου κι ότι άλλο αξιόλογο είχε διασωθεί. Σήμερα έχει απομείνει από το πλοίο, ένας σκελετός νομέων της μιας εκ των πλευρών του, μερικά φινιστρίνια κλειστά με άθικτα τα τζάμια τους και μια ορθογώνια κατασκευή πιθανόν υπολείμματα του εσωτερικού κελύφους ενός αμπαριού. Βρίσκεται σε βάθος από 7-10 μ. και σχετικά κοντά στην ακτή αλλά, είναι προσπελάσιμο μόνο με σκάφος.
Στο βυθό υπάρχουν αναρίθμητα θραύσματα κεραμικών άλλα από πιάτα κι αλλά από κούπες καφέ. Επίσης διασκορπισμένα αντικείμενα που μοιάζουν με γυάλινα βραχιόλια ή χάντρες κυρίως χρώματος μπλε. Να σημειωθεί ότι τα χρόνια εκείνα άκμαζε το εμπόριο γυαλιού και των γυάλινων χαντρών που παράγονταν κυρίως στην περιοχή της Βοημίας. Και δεδομένης της ποσότητάς τους φαίνεται ότι αποτελούσαν μέρος του φορτίου. Τα διασκορπισμένα αντικείμενα λεηλατούν εδώ και πάρα πολλά χρόνια ντόπιοι και ξένοι σχετικά εύκολα, λόγω της ελάχιστης απόστασης από την στεριά.
Βιβλιογραφικές αναφορές:
Λυκούδης, Σ. (επιμ.), (1935) Φαροδείκτης Γεωγραφούμενων Ακτών. σελ. 83-84: “Νοτ. Και ΝΔ ακταί της Κρήτης”, Πειραιάς: Έκδοση Ναυτική Σχολή Δοκίμων
Παυλίδης, Σ. (2011). Παραδοσιακοί Ελληνικοί Φάροι. Ανακτήθηκε Ιούλιος 7, 2017, από http://www.faroi.com/gr/elafonisos_gr.htm
Πετρομανιάτης, Λ. (1940). Φαροφύλακες. Με τους ερημίτες των Ελληνικών ακτών. Βραδυνή, [Αύγ/Σεπτ. 1938]
Πιπερίδου, Ε. (2012). «Μια χαμένη Αυτοκράτειρα». Εφοπλιστής τευχ. 229, σελ. 104-111.
Σταυριδάκης, Γ. (2007). Εκατό χρόνια από το ναυάγιο του «Imperactice» στο Ελαφονήσι. Ανακτήθηκε Αυγουστος 8, 2017 από http://filosofow.blogspot.gr
*Ο Σπύρος Μ. Θεοδωράκης είναι συγγραφέας-ερευνητής. Αρθρογραφεί στο ναυτιλιακό περιοδικό ΕΦΟΠΛΙΣΤΗΣ και είναι ραδιοφωνικός παραγωγός στο σταθμό ΚΡΗΤΗ fm 87,5 (Αθήνα). Μέλος της Παγκρήτιας Δημοσιογραφικής Ένωσης Μ.Μ.Ε.
